در مقاله زیر نویسنده با استناد به برخی آیات قرآنی، اهمیت و ارزش وجودی درخت به عنوان یکی از آفریده های مهم خداوند را مورد بررسی و ارزیابی قرار داده و نقش و آثار درختان در زندگی بشر را تجزیه و تحلیل کرده است با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● ارزش حیاتی درخت

کره زمین در یک فرآیند زمانی بسیار طولانی به وضعیتی در آمد که قابلیت زیست بشر را فراهم آورد.

شاید بتوان گفت که مهم ترین عناصری که محیط مطلوب و مناسب را برای انسان فراهم آورده، آب و گیاه و جانوران است که در این میان نقش درختان برای انسان به جهاتی حیاتی تر است؛ زیرا درختان ریه های زمین را برای انسان شکل می بخشد. این گونه است که انسان بی درختان نمی تواند زیست مطلوبی داشته باشد.

اهمیت درخت شاید برای انسان هایی که در میان جنگل ها زیست می کنند، آن چنان ظاهر و روشن نباشد؛ ولی بسیاری از مردمی که در مناطق کم درخت و بیابان ها و دشت ها زندگی می کنند با ارزش و اهمیت آن به خوبی آشنا هستند. و لذا درخت برای آنان ترسیمی از بهشت است.

ایرانیان از اقوامی هستند که شاید پیش از دیگران به ارزش حیاتی درخت برای زندگی بشر و محیط زیست خود پی برده اند و در زندگی روزمره و بلکه آیین های دینی و مراسم مذهبی خویش آن را به عنوان نمادی از حیات و زندگی و شادابی زمین و بشر برگزیده اند.

● پردیسهای ایرانی

واژه فارسی پردیس که در زبان های دیگر به شکل پرادیس و فردوس به کار رفته، به بوستان ها و باغ های بزرگ و محصوری گفته می شد که درختان گوناگون و متنوع همراه گل ها و گیاهان و جانوران اهلی و پرندگان رنگارنگ و خوش نوا و خوش آوا آن را آراسته بود.

این گونه است که باغ های زیبای ایرانی به نام پردیس نمادی از بهشت های آخرتی می شود و حتی در آموزه های وحیانی قرآن و دیگر کتب آسمانی چون اوستا، انجیل و تورات به همین نام و شکل معرفی می شود.

قرآن گاه به صراحت و روشنی همین نام فارسی بوستان ها و باغ های ایرانی را به شکل عربی شده آن یعنی فردوس، بر بهشت برین و جاویدان آخرتی می نهد و گاه دیگر در هنگام توصیف بهشت و فرودس، از بوستان هایی با درختان و گیاهان و جانوران یاد می کند که رودها و نهرهای گوناگون در زیر این درختان در جریان است. این نظامی است که بوستان ایرانی را تشکیل می داد؛ زیرا کمبود آب و بهره گیری درست از آن برای ایجاد پردیس ها نیازمند آن بود که نظام آبیاری دقیق و کاملی با نهرهای روان در آن شکل گیرد، چون اصولا در مناطق پرباران و کم آفتاب نیازی به چنین نظام آبیاری از نهرهای جریان یافته در زیر درختان نیست.

تفاوت پردیس های ایرانی با جنگل های خودرو در مناطق پرباران در این است که این جنگل ها به شکلی نیست که بتوان از آن به سادگی بهره برد و انبوه درختان و گل و گیاه و جانوران وحشی، امکان بهره مندی ساده و سالم را از بشر می گیرد، اما در پردیس های ایرانی، درختان در شکل ها و تنوع خود به نظامی دقیق کاشته می شوند و نهرهای روان در زیر درختان، آن را آبیاری می کنند و کلبه ها و کاخ های متناسب در کنار راه ها و چمن ها زندگی را برای بشر شیرین و گوارا می سازد. این در حالی است که نور خورشید نیز به مقدار کافی از لابلای برگ های درختان به چمن ها می رسد و دیوارهای ساخته شده از بوته های تزیینی و یا حتی دیوارهای خشتی که رزهای انگور بر آن آویزان است و خاک دیوار را می پوشاند، پردیس ایرانی را ازگزند و تعرض حیوانات و حشی و خطرناک حفظ و نگه می دارد.

عنصر درخت آن چنان مورد توجه و نظر قرآن قرار گرفته که آن را عنوان آیه ای از آیات الهی معرفی نموده است. مطالعأ آیات قرآنی برای شناخت اهمیت و ارزش درخت در زندگی بشر در دنیا و آخرت از آن رو انجام می شود تا شاید از این راه برای حفظ و نگه داشت این عنصر اصلی حیات و محیط زیست بشری و کشت و داشت آن اهتمام ویژه ای از سوی همگان انجام گیرد.

● تنوع درختان

درخت به گیاه بزرگ و ستبر که دارای ریشه، ساقه و شاخه ها باشد، گفته می شود. معادل عربی آن، شجره است که به معنای روییدنی های ساقه دار می باشد. معنای شجره عام تر از معنای درخت است؛ زیرا در قرآن به بوته ها و گیاهانی چون کدو هم درخت گفته شده است. در زبان فارسی البته میان دار و درخت تفاوتی محسوس وجود دارد؛ زیرا درخت به گیاهانی ساقه دار گفته می شود که شاخه های بسیار دارد ولی دار به درختانی بلند چون تبریزی و صنوبر و مانند آن اطلاق می شود که از آن برای داربست خانه ها و تیرک و نردبان استفاده می شود. مراد ما از درخت در این جا هر دو گونه آن است.

خداوند، خالق و پدیدآورنده درختان (انعام آیه ۹۹ و ۱۴۱ و نحل ۱۱) درختان را به گونه ای آفریده که می توان از تنوع آن ها در شکل و اندازه و نیز میوه های گوناگون آن یاد کرد. این تنوع در حالی است که همه این درختان از یک خاک و محیط زیست و آب و هوای یکسان استفاده می کنند. (انعام آیه ۹۹ و نیز رعد آیه ۴ و نحل آیات ۱۰ و ۱۱)

به این معنا که در یک جا شما می توانید با یک نوع خاک و یک شیوه آبیاری شماری از درختان با میوه های مختلف و گوناگون را داشته باشید که از جمله آن ها می توان به خرما، انگور، زیتون، انار، انجیر، گلابی، سیب و مانند آن اشاره کرد.

قرآن در همین آیات توضیح می دهد که این تفاوت در حالی است که مشابهت های بسیاری نیز در آن ها وجود دارد. انسان عاقل کسی است که از این مسائل به حقانیت ربوبیت و الوهیت خداوندی آگاه شده و ایمان آورد. در حقیقت هر یک از این امور خود بهترین نشانه ای است که انسان را به تفکر در توحید برانگیزد و از تفاوت های موجود به تنوع ربوبیت نرود؛ زیرا یک آب و خاک است که این تنوع را پدید آورده است؛ بنابراین یک خالق و رب نیز می تواند همه این تنوع های موجود در هستی را پدید آورده باشد. (رعد آیه ۴)

● درختان شگفت و آثار آن در زندگی

هرچند که هر موجودی از موجودات جهان هستی آیه ای از آیات الهی است اما برخی از این درختان دارای ویژگی های خاص می باشند که توجه به آن می تواند دلیلی روشن تر و آشکارتر از حقانیت خداوند و ربوبیت و پروردگاری وی باشد.

شاید در زندگی بشر نخستین درختی که از آن به شگفتی یاد می شود، درخت ممنوع است. هر چند که به سبب تفاوت کاربرد درخت در فارسی و عربی نمی توان دریافت که مراد از آن، بوته ای چون گندم و یا درختی چون سیب است؛ ولی می توان دریافت که درختی که آدمی را از بهشت بیرون راند، درختی شگفت بود. در برخی از روایات آمده است که درخت های بهشتی از نظر طعم و مزه و بوی به گونه ای است که نمی توان آن را از هم تفکیک کرد. به این معنا که همزمان طعم و بوی چند میوه را با خود دارند. از این رو می تواند هم طعم گندم را داشته باشد و هم بوی سیب را به نظر آورد.

به هر حال انسان، با میوه ای از درخت ممنوع، خود را به شکلی درآورد که جسد و برخی از خصوصیات جنسی وی به شکلی زشت ظهور و بروز کرد بطوری که آدم و حوا ناچار شدند خود را با برگ های درختان بهشتی بپوشانند و در نهایت نیز مجبور می شوند تا از آن جا بیرون روند؛ زیرا شرایط زندگی ایشان دیگر مناسب زیست در بهشت نبود و ناچار می بایست به زمینی هبوط می کردند که این خصوصیات در آن عادی و معمولی باشد. این گونه است که هبوط مقامی انسان، اتفاق می افتد و انسان از بهشت برزخی به زمین می آید.

خوردن بلکه چشیدن از میوه درخت ممنوع (اعراف آیه ۲۲ و طه آیه ۱۲۱) جسد یا عورت ایشان را آشکار می کند و این گونه است که انسان با ظلم و ستمی بر نفس خویش، تبعید شدن خود را امضا می کند. (بقره آیه ۳۵ و اعراف آیات ۱۹ و ۲۲)

● درخت ملعون

البته شکلی دیگر از درخت در قرآن به عنوان درخت ممنوع و ملعون معرفی می شود که نشان می دهد این درخت ممنوع دوزخی در اشکال زمینی خویش می تواند خود را در زندگی و سرنوشت انسان هم چنان دخیل کند. درخت ملعون، درختی است که دوباره انسان ها بدان آزموده می شوند. این درخت برخلاف درختان دیگر از شاخه های انسانیت پدید آمده است و نمونه معروف و آشکار آن بنی امیه است. البته در هر عصر و زمانی این درخت ملعون در نام ها و مصادیق تازه ای بروز و ظهور می کند. آیه ۶۰ سوره اسراء ناظر به درختی از این نوع است که همانند درختان معمولی دارای ریشه و شاخه ها و میوه هایی است که از آن به «رووس شیطان» یاد می شود.

درختان ملعونی چون درختی که آدم و حوا بدان در بهشت خویش آزموده شدند و یا درختانی که در دنیا آدمی را می آزمایند نشان می دهند که درختان هر چند که همگی مفید و سازنده هستند ولی از میلیون ها درخت یکی ممکن است خطرناک باشد. این است که کاشت آنها در بوستان ها مفید نیست این درختان را می بایست از بوستان ها کند و دور انداخت و اجازه نداد تا در حیاط خلوت باغچه های دل هایمان برویند و رشد کنند.

در برابر این درخت های ممنوع و ملعون می توان به درختان بسیاری اشاره کرد که درختان مفید و پاکی هستند. درختان ملعون ریشه در حقیقت ندارند ولی درختان پاک درختانی هستند که هم ثابت در حقیقت و هم دارای شاخ و برگ های بلندی به سوی آسمان هستند که همگان از همه چیز آن به ویژه میوه هایش بهره مند می شوند. (ابراهیم آیه ۲۴ و ۲۵)

درختان شگفت دیگری نیز هستند که از جمله آن ها درخت آتش زنه است که درختی سبز به نام مرخ یا عفار می باشد. از این درخت می توان آتش افروخت به این معنا که چوب درخت مرخ را می توان به چوب درخت عفار زد و از همزدن آن دو، آتش افروخت. هنگامی که چوب این دو درخت با همه سبزی و آب دار بودنشان به هم می خورند همانند سنگ آتش زنه آتش از آن بیرون می جهد و می سوزد. (مجمع البیان؛ ج ۷ و ۸ ص ۶۷۸ و نیز یس آیه ۸۰ و واقعه آیات ۷۱ و ۷۲)

وجود چنین درختان شگفت که مایه تذکر و درس آموزی بشر است، دلیلی بر قدرت و احاطه شگفت خداوندی نیز می باشد. انسان ها با تدبر در این درختان می توانند به حقایقی بسیار درباره زمین و هستی و خودشان برسند و آینده خویش را بهبود بخشند. با این همه بسیاری از دانشمندان از بررسی و تحقیق در این گونه درختان شگفت دست کشیده اند در حالی که بررسی و تحقیق در آن ها می تواند حیات زندگی خاکی بشر را نیز دگرگون کند. (یس آیات ۷۹ و ۷۳ و واقعه آیات ۷۱ تا ۷۲)

● شگفتی درخت زیتون

از دیگر درختان شگفتی که قرآن معرفی می کند درخت کوه طور است که می تواند درخت زیتون باشد که خداوند در آن تجلی کرد و با موسی(ع) سخن گفت. (قصص آیه ۳۰)

هرچند که درخت زیتون درختی معمولی دانسته می شود ولی این گونه نیست بلکه درخت شگفتی است که می بایست تحقیقات و پژوهش های بسیاری درباره آن انجام گیرد. برخی از دانشمندان در کشورهائی چون ژاپن با تحقیقاتی به نتایجی شگفت درباره آثار آن بر زنان به ویژه در دوره یائسگی دست یافته اند و گفته اند که استفاده شش به یک زیتون و انجیر می تواند ماده خاصی را ترشح کند و غدد آن را تحریک نماید.

بااین همه باید گفت که این یکی از آثار این میوه است و دانش های بسیار مفیدی در زیتون است که می بایست کشف شود. خداوند در آیه ۲۰ سوره مومنون زیتون را درختی با دو خصوصیت ویژه روغن و رنگ معرفی می کند. تاثیرات روغنی و رنگی آن بر مصرف کنندگان آن به گونه ای است که مورد توجه و اهتمام قرآن بوده است.

شگفت آن که این درخت در کوهی می روید که در آن تورات، کتاب حیات معنوی و نوری، نازل شده است. به سخن دیگر، ویژگی منحصر به فرد این درخت آن است که همانند تورات می بایست در حیات جسمی و روحی انسان تاثیری شگفت به جا گذارد.

از دیگر درختان شگفت درختی است که بیعت رضوان در زیر آن انجام پذیرفته است. خداوند در آیه ۱۸ سوره فتح خشنودی رسمی خویش را از بیعت کنندگان در زیر این درخت اعلام می کند و می گوید مومنانی که در زیر این درخت گرد آمده بودند و به حقیقت بیعت نمودند، انسان هائی بودند که خشنودی و رضای خدا را برای خود خریدند. (مجمع البیان، ج ۹ و ۱۰ ص ۱۷۶)

● فواید درخت

درخت دارای فواید بسیاری است که بر هیچ کس پوشیده نیست. با این همه یادآوری هراز گاهی از آن، ضروری است تا انسان ها دریابند که از چه نعمت شگفت برخوردارند. شاید بتوان گفت که انسان ها هنوز باور نکرده اند که خالق درخت، خداوند هستی است و انسان هرچند که برای کاشت و داشت و برداشت درختان، تلاش و مشارکت می کند ولی قرآن بر این نکته تاکید می ورزد که انسان از رویش و رویاندن درخت عاجز و ناتوان است و چنان که زراعت کار خداوند است، رویاندن درختان نیز تنها از او برمی آید. (نمل آیه ۶۰)

انسان ها می توانند با بهره گیری از تجربیات خود، در وضعیت خویش نیز بهبودی ایجاد کنند که این مهم از راه مشارکت در کاشت و داشت درختان، شدنی است.

درختان همان گونه که ریه زمین هستند و اکسیژن تولید می کنند هم چنین در تغذیه انسان (مومنون آیه ۲۰) و دام ها و جانوران (نحل آیه ۱۰) و تولید حرارت و آتش (یس آیه ۸۰) نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند.

هم چنین می توان گفت که پوشش و جامه انسان ها نیز به اشکال مختلفی به درخت و مواد تولیدی آن بستگی دارد. تفکر در این مقوله، آدمی را با فواید درخت و نیز خداشناسی و عبودیت واقعی آشنا می کند. (اعراف آیه ۲۲)

تولید روغن با استفاده از دانه روغنی و میوه هایی که سرشار از آن است به عنوان یکی دیگر از فواید و آثار درخت می باشد. این مطلبی است که قرآن به عنوان نمونه در آیه ۲۰ سوره مومنون بدان اشاره می کند. البته درختان بسیار دیگری هستند که از چنین خاصیتی برخوردار می باشند که انسان با شناخت از آن ها به بهره برداری مفید نسبت به این فرآورده ها اقدام نموده است.

بهره گیری از سایه درختان و تعدیل محیط زیست از دیگر آثار مفید درختان است که در آیه ۳۵ سوره رعد و نیز آیه ۳۰ سوره واقعه بدان توجه شده است. بی گمان درختان نقش بسزایی در تعدیل محیط زیست بشر دارند و از سوزش وگرمای آفتاب می کاهند و محیط مناسبی را برای آدمی فراهم می آورند.

● درخت و فرهنگ و تمدن

شاید ایرانی ها افزون بر نقش میوه و فراهم آوردن محیط زیست مناسب برای خود و جانوران و پرندگانی که با آن ها زندگی می کنند، می خواستند با ایجاد پردیس ها و بهشت هائی از درختان، سایبانی فراهم آورند تا به اعتدال محیط زیست آنان کمک کند. همین مسئله در آیات قرآنی به عنوان ویژگی بهشت های اخروی مطرح و بیان شده است.

تهیه قلم برای نگارش از دیگر فواید درختان است که در آیه ۲۷ سوره لقمان بر آن تاکید شده است. بدون تردید نعمت بیان از مهم ترین نعمت های خداوندی است که به بشر ارزانی شده است. اگر این نعمت وجود نداشت می توان گفت که بسیاری از توانایی های بشری هماره مخفی می ماند و انسان در موقعیت و وضعیت کنونی زیست نمی کرد، زیرا اطلاعات و تجربیات از طریق بیان به دیگری منتقل می شود و برای حفظ آن در طول سالیان و نسل ها تنها نگارش است که این شرایط را برای آدمی فراهم می آورد که دانش ها و دستاوردهای بشر در طول تاریخ باقی بماند.

عنصر اصلی نگارش یعنی قلم و حتی جوهر از درختان تولید می شود؛ زیرا زغال و یا هر عنصر دیگری که از نفت به دست می آید همان مواد درختان است. بنابر این می توان گفت که درختان بودند که دانش و تجربیات فرهنگی و تمدنی را برای بشر حفظ کردند و شرایط کنونی مناسب زیست را برای ما فراهم آوردند.

اگر در گذشته درختان مکانی برای زیست بشر بودند و مردم برای فرار از گزند جانوران وحشی برروی درخت سکونت داشتند و به شکلی خانه نخست آدمی بود اکنون نیز به اشکال مختلف این درختان هستند که در ساخت مسکنی مناسب نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند.

البته این مطلب، خاص انسان نیست و بسیاری از جانوران مفید مانند زنبوران عسل (نحل آیه۶۸) در میان درختان زیست می کنند و از آن برای خانه سازی بهره می گیرند.

همه اجزا و بخش های درخت از ریشه و ساقه و شاخه و برگ برای انسان و جانوران محیط زیست بشر، مفید و سازنده است. شکوفه های درختان با گل های جذاب و متنوع خود شیره ای را برای زنبور عسل فراهم می آورند و درعین حال محیط زیست بشر را خوشبو می سازند.

هر یک از درختان برای انسان فایده ای دارد که نمی توان از آن چشم پوشید، حتی درختانی چون سدر و کافور و اراک که به سبب گناه برخی از مردم در سرزمین ایشان روییده است نیز از چنین خاصیتی برخوردار است. خداوند در آیه ۱۶ سوره سبا به رویش درختان گز و سدر به جای باغ ها و بوستان های ایشان اشاره می کند.

رویش درخت در میان شعله های فروزان آتش دوزخ نشان می دهد که درخت برای آدمی در هر شرایط، نیازی اساسی است. درخت زقوم در میان شعله های آتش دوزخ می روید که دارای میوه های تلخ و بسیار ناگوار می باشد. (صافات آیات ۶۲ تا ۶۴ و نیز صافات آیه۶۲) میوه های درخت زقوم بسیار داغ و سوزاننده همانند مس گداخته و آب جوشان در شکم گناهکاران می باشد (دخان آیات ۴۳تا ۴۶) این حقیقت بدان معناست که درختان دوزخی، نیاز دوزخیان را برآورده می سازند.

● درختکاری، سنت نیکو

یکی از سنت های نیکو که در آیین همه پیامبران بر آن تأکید شده، سنت نیک درختکاری است. در اوستا و قرآن و دیگر کتب آسمانی بر ارزش درخت و حفظ و نگه داشت آن تأکید شده است. در برخی از روایات اسلامی آمده که آبیاری درختی می تواند آثار بسیار شگرفی در زندگی دنیوی و اخروی فرد به جا گذارد.

اصولاً حفظ محیط زیست و جلوگیری از فساد و تباهی خشکی و دریا وظیفه و مسئولیت انسان است. یکی از وظایف اصلی محرم هنگام اجرای مراسم حج آن است که حتی از شکستن شاخه سبز کوچکی در حریم مکه خودداری کند. این بدان معناست که حفظ محیط زیست و به ویژه درختان به عنوان بخشی از آیین توحیدی در مهم ترین آیین ها و مناسک یعنی حج مورد تأکید خداوند و دین اسلام است. مجازات سختی نیز برای کسانی که مرتکب شکستن شاخه ای سبز می شوند درنظر گرفته شده است.

خلافت انسانی به معنای ربوبیت و پروردگاری، نقشی است که انسان در زمین به عهده دارد و این به معنای حفظ و حراست از زمین و زمینی ها و کمک برای تکامل هر موجودی در راستای دست یابی به کمال شایسته آن است.